دادسرای ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان مرجعی تخصصی برای رسیدگی به جرایم افراد کمتر از ۱۸ سال با رویکرد حمایتی، اصلاحی و تربیتی است. جهت رزرو وقت مشاوره با شماره ۰۹۱۲۸۳۹۴۴۸۳ تماس حاصل فرمائید.
تحقیقات مقدماتی در دادسرای ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان بر اساس فصل نهم قانون آیین دادرسی کیفری، با هدف رعایت مصلحت کودک و نوجوان و حفظ کرامت انسانی آنان، دارای ساختار و ضوابط خاصی است. در ادامه، این فرآیند را بهصورت کامل و دستهبندیشده برات شرح میدم:
ساختار دادسرای ویژه نوجوانان
- در معیت دادگاه اطفال و نوجوانان، شعبهای از دادسرای عمومی و انقلاب با عنوان دادسرای ویژه نوجوانان تشکیل میشود.
- این دادسرا تحت سرپرستی یکی از معاونان دادستان و با حضور یک یا چند بازپرس فعالیت میکند.
تقسیمبندی سنی در تحقیقات مقدماتی
| گروه سنی | مرجع رسیدگی | توضیحات |
|---|---|---|
| زیر ۱۵ سال | دادگاه اطفال و نوجوانان | تحقیقات مقدماتی مستقیماً توسط دادگاه انجام میشود |
| ۱۵ تا ۱۸ سال | دادسرای ویژه نوجوانان | مگر در جرائم خاص مثل منافی عفت یا تعزیری درجه ۷ و ۸ که مستقیماً در دادگاه رسیدگی میشود |
وظایف ضابطان دادگستری
- در جرائم مشهود، ضابطان موظف به حفظ ادله جرم هستند اما اجازه تحقیق از طفل یا نوجوان را ندارند.
- در صورت دستگیری، باید فوراً متهم را به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان تحویل دهند.
- حتی در ایام تعطیل یا خارج از وقت اداری، این وظیفه پابرجاست.
تشکیل پرونده شخصیت
- در جرائم تعزیری درجه ۵ و ۶، یا جرائمی با مجازات سنگین (حبس ابد، قصاص، دیه بالا)، تشکیل پرونده شخصیت الزامی است.
- این پرونده شامل اطلاعات روانشناختی، خانوادگی، اجتماعی و تحصیلی نوجوان است و در تصمیمگیری قضایی نقش مهمی دارد
نحوه نگهداری و معرفی متهم
- نوجوان به والدین، اولیاء یا سرپرست قانونی سپرده میشود.
- در صورت فقدان یا امتناع، به شخص حقیقی یا حقوقی که مصلحت باشد، سپرده میشود.
- نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال باید شخصاً خود را به مرجع قضایی معرفی کنند.
- اخذ کفیل یا وثیقه فقط از متهمان بالای ۱۵ سال ممکن است.
- در صورت عجز از تأمین وثیقه، قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت صادر میشود
در نظام قضایی ایران، رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان (زیر ۱۸ سال) با رویکردی اصلاحی و تربیتی و با رعایت مقررات خاص انجام میشود. این فرآیند در دادسرا و دادگاه ویژه اطفال پیگیری میشود. در ادامه، مراحل رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان را بهطور کامل شرح میدهیم:
۱. مراحل رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان
رسیدگی به جرائم این گروه سنی در دو مرحله اصلی انجام میشود:
-
الف) مرحله تحقیقات مقدماتی (در دادسرای ویژه اطفال)
-
ب) مرحله دادرسی و صدور حکم (در دادگاه اطفال)
الف) تحقیقات مقدماتی در دادسرای ویژه اطفال
این مرحله توسط بازپرس ویژه جرائم اطفال انجام میشود و شامل اقدامات زیر است:
۱. شروع به رسیدگی
-
با شکایت شاکی، گزارش پلیس (ضابطان قضایی) یا ارجاع از مراجع قضایی آغاز میشود.
-
در صورت فوریت، پلیس میتواند کودک یا نوجوان را موقتاً بازداشت کند، اما باید حداکثر ظرف ۲۴ ساعت به دادسرا معرفی شود.
۲. احضار و تحقیق از متهم
-
متهم (کودک/نوجوان) به همراه والدین یا سرپرست قانونی احضار میشود.
-
بازپرس باید در محیطی غیرتهدیدآمیز و دوستانه از او بازجویی کند.
-
متهم حق دارد وکیل داشته باشد (اگر توانایی مالی نداشته باشد، وکیل تسخیری تعیین میشود).
۳. جمعآوری ادله و مدارک
-
اخذ توضیحات از شاکی و شهود.
-
در صورت نیاز، معاینه پزشکی یا کارشناسی روانشناختی انجام میشود.
-
مددکار اجتماعی گزارشی از وضعیت خانوادگی و اجتماعی متهم تهیه میکند.
۴. تصمیم نهایی بازپرس
-
اگر ادله کافی نباشد: قرار منع تعقیب صادر میشود.
-
اگر ادله کافی باشد: پرونده با قرار مجرمیت به دادگاه اطفال ارسال میشود.
ب) رسیدگی در دادگاه ویژه اطفال
پس از ارسال پرونده به دادگاه، مراحل زیر طی میشود:
۱. تشکیل جلسه دادگاه
-
جلسات بهصورت غیرعلنی (محرمانه) برگزار میشود.
-
قاضی دادگاه اطفال باید آشنایی کافی با روانشناسی کودک داشته باشد.
-
حضور مددکار اجتماعی و در برخی موارد روانشناس در جلسه الزامی است.
۲. تحقیق از متهم و شاکی
-
قاضی با زبان ساده و بدون ایجاد استرس از متهم سوال میکند.
-
اگر متهم زیر ۱۵ سال باشد، قاضی میتواند بدون رعایت تشریفات رسمی از او تحقیق کند.
۳. دفاعیات وکیل
-
وکیل متهم میتواند از جهات قانونی و روانشناختی دفاع کند.
-
در صورت نیاز، از کارشناسان روانشناسی یا تربیتی نظرخواهی میشود.
۴. صدور حکم
دادگاه با توجه به سن متهم، نوع جرم و شرایط روحی-اجتماعی او یکی از تصمیمات زیر را میگیرد:
برای اطفال زیر ۱۲ سال (طبق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی):
-
این گروه فاقد مسئولیت کیفری هستند.
-
دادگاه میتواند تصمیمات زیر را بگیرد:
-
تسلیم به والدین با اخذ تعهد به تربیت صحیح.
-
سپردن به مراکز تربیتی و آموزشی تحت نظارت دادگستری.
-
برای نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال:
-
مجازاتها موسع و اصلاحمحور هستند، از جمله:
-
تذکر یا اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم.
-
حکم به انجام خدمات عمومی (مثل فعالیتهای فرهنگی-تربیتی).
-
سپردن به والدین یا سرپرست با تعهد به نظارت.
-
اقدامات تأمینی و تربیتی مثل نگهداری در کانون اصلاح و تربیت (برای جرائم سنگین).
-
مجازاتهای جایگزین حبس مانند جزای نقدی یا دورههای آموزشی.
-
۲. ویژگیهای رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان
۱. غیرعلنی بودن دادرسی (حفظ حریم خصوصی کودک).
۲. حضور مددکار اجتماعی و روانشناس در فرآیند رسیدگی.
۳. پرهیز از بازداشت مگر در جرائم بسیار شدید.
۴. تاکید بر اصل تربیت و بازاجتماعیکردن به جای مجازاتهای سنگین.
۵. حق برخورداری از وکیل در تمام مراحل.
۳. منابع قانونی
-
قانون آیین دادرسی کیفری (مواد ۴۰۵ تا ۴۲۸)
-
قانون مجازات اسلامی (مواد ۸۸ تا ۹۵ و ۱۴۶)
-
قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹)
-
کنوانسیون حقوق کودک (مورد تأیید ایران)
رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان در ایران با هدف اصلاح و بازپروری آنان انجام میشود و مجازاتها آخرین راهحل هستند. دادسرا و دادگاه اطفال تلاش میکنند با بررسی روانشناختی و اجتماعی، بهترین تصمیم را برای آینده کودک یا نوجوان بگیرند.
رسیدگی به جرائم افراد زیر ۱۵ سال در نظام قضایی ایران با رویکردی کاملاً تربیتی و اصلاحی انجام میشود و تفاوتهای اساسی با رسیدگی به جرائم بزرگسالان دارد. در اینجا بهطور کامل فرآیند رسیدگی به جرائم این گروه سنی را شرح میدهیم:
۱. مبانی قانونی
-
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی:
-
اطفال زیر ۱۲ سال کلاً فاقد مسئولیت کیفری هستند.
-
برای نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ سال، مسئولیت کیفری مشروط است و مجازاتهای قانونی بهصورت بسیار محدود اعمال میشود.
-
-
قانون آیین دادرسی کیفری (مواد ۴۰۵ تا ۴۲۸): تشریفات دادرسی ویژه اطفال.
-
قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹): تأکید بر حمایتهای تربیتی و پیشگیرانه.
۲. مراحل رسیدگی به جرائم زیر ۱۵ سال
الف) مرحله کشف جرم و بازداشت موقت
-
ضابطان دادگستری (پلیس):
-
در صورت مشاهده جرم، کودک یا نوجوان را موقتاً بازداشت میکنند.
-
حداکثر ظرف ۲۴ ساعت باید به دادسرای ویژه اطفال تحویل داده شود.
-
بازجویی از کودک بدون حضور والدین یا سرپرست ممنوع است.
-
ب) تحقیقات مقدماتی در دادسرای اطفال
-
بازپرس ویژه اطفال پرونده را بررسی میکند.
-
تحقیق در محیطی دوستانه و دور از فضای رسمی دادگاه.
-
حضور الزامی والدین یا قیم در تمام مراحل.
-
استفاده از روانشناس و مددکار اجتماعی برای ارزیابی وضعیت روحی و خانوادگی کودک.
تصمیمات بازپرس:
۱. قرار منع تعقیب (در صورت عدم اثبات جرم).
۲. ارجاع به دادگاه اطفال با قرار مجرمیت (در صورت اثبات جرم).
ج) رسیدگی در دادگاه ویژه اطفال
-
دادگاه تخصصی اطفال با یک قاضی (بدون هیئت منصفه) تشکیل میشود.
-
جلسات غیرعلنی و بدون حضور افراد غیرضروری برگزار میشود.
روند دادرسی:
۱. تحقیق از کودک یا نوجوان:
-
قاضی با زبان ساده و بدون ایجاد استرس سوال میکند.
-
در صورت نیاز، از روانشناس کودک کمک گرفته میشود.
۲. تحقیق از شاکی و شهود:
-
اگر شاکی نیز کودک باشد، از روشهای خاص برای جلوگیری از آسیب روانی استفاده میشود.
۳. دفاعیات وکیل:
-
وکیل میتواند از جهات قانونی و روانشناختی دفاع کند.
۳. تصمیمات دادگاه برای متهمان زیر ۱۵ سال
الف) برای اطفال زیر ۱۲ سال
-
طبق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، این گروه مسئولیت کیفری ندارند و مجازات نمیشوند.
-
دادگاه یکی از این تصمیمات را میگیرد:
-
تسلیم به والدین با اخذ تعهد تربیتی.
-
سپردن به مراکز تربیتی و آموزشی (مثل کانون اصلاح و تربیت) برای مدت محدود.
-
ب) برای نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ سال
-
این گروه در صورت ارتکاب جرم، ممکن است مسئولیت محدودی داشته باشند، اما مجازاتها تربیتی و غیرحبسی است:
۱. تذکر و اخطار رسمی توسط قاضی.
۲. اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم.
３. حکم به انجام خدمات عمومی سبک (مثل شرکت در کلاسهای آموزشی).
４. سپردن به والدین با نظارت مددکار اجتماعی.
５. اقدامات تربیتی در کانون اصلاح و تربیت (برای جرائم سنگین مثل قتل یا سرقت مسلحانه).
۴. ویژگیهای خاص رسیدگی به جرائم زیر ۱۵ سال
۱. پرهیز از بازداشت: بازداشت فقط در جرائم بسیار شدید و بهصورت موقت انجام میشود.
۲. تأکید بر اصل تربیت: بهجای مجازات، برنامههای آموزشی و اصلاحی اجرا میشود.
۳. حضور مددکار اجتماعی: در تمام مراحل، مددکار گزارش میدهد و راهکار ارائه میکند.
４. عدم ثبت سابقه کیفری: در بیشتر موارد، پرونده در صورت اصلاح فرد، بسته میشود.
۵. مثال کاربردی
-
مثال ۱ (کودک ۱۰ ساله):
-
اتهام: سرقت یک دوچرخه.
-
رأی دادگاه: تحویل به خانواده با تعهد نظارت و شرکت در جلسات مشاوره.
-
-
مثال ۲ (نوجوان ۱۴ ساله):
-
اتهام: درگیری منجر به ضرب و جرح.
-
رأی دادگاه: انجام ۶۰ ساعت خدمات عمومی در یک مؤسسه خیریه.
-
۶. نتیجهگیری
سیستم قضایی ایران برای کودکان زیر ۱۵ سال بهشدت اصلاحمحور است و هدف اصلی، پیشگیری از تکرار جرم و هدایت آنها به زندگی سالم است. مجازاتهای سنگین مانند حبس بهندرت اعمال میشود و بهجای آن، برنامههای تربیتی و نظارتی جایگزین شده است.
در نظام قضایی ایران، صلاحیت و نحوه رسیدگی به دعاوی کیفری و حقوقی بر اساس نوع دعوا، شخصیت طرفین، محل وقوع جرم یا اختلاف، و درجه دادگاه تعیین میشود. این مفاهیم پایهای هستند و رعایت آنها برای اعتبار قانونی رسیدگی الزامی است.
⚖️ انواع صلاحیت قضایی
| نوع صلاحیت | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| صلاحیت ذاتی | مربوط به نوع مرجع رسیدگی (حقوقی، کیفری، اداری، انقلاب، تجدیدنظر) | دعوای قتل در دادگاه کیفری یک |
| صلاحیت محلی | بر اساس محل وقوع جرم یا محل اقامت طرفین | جرم در تهران → دادگاه تهران صالح است |
| صلاحیت شخصی | بر اساس شخصیت مرتکب یا شاکی | جرائم اطفال → دادگاه اطفال و نوجوانان |
طبق ماده ۳۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه محل وقوع جرم صلاحیت رسیدگی دارد.
نحوه رسیدگی کیفری (بهطور کلی)
- شروع با شکایت یا گزارش ضابطان
- ثبت در دادسرا یا سامانه ثنا
- بررسی اولیه توسط دادستان
- تحقیقات مقدماتی
- توسط بازپرس یا دادیار
- جمعآوری ادله، بازجویی، بررسی صحنه جرم
- صدور قرار نهایی
- کیفرخواست → ارسال به دادگاه
- منع تعقیب → بایگانی پرونده
- رسیدگی در دادگاه کیفری
- جلسات دادرسی با حضور قاضی، متهم، شاکی
- بررسی مستندات، شهادت شهود، دفاعیات
- صدور حکم و امکان تجدیدنظر
- در دادگاه تجدیدنظر استان یا دیوان عالی کشور (در جرائم خاص)
نکات مهم در صلاحیت
- صلاحیت دادگاهها قابل توافق نیست؛ یعنی طرفین نمیتوانند با توافق، دادگاه غیرصالح را انتخاب کنند.
- اعتراض به صلاحیت در هر مرحله ممکن است و محدود به زمان خاصی نیست.
- اگر دادگاه بدون صلاحیت رسیدگی کند، رأی صادره بیاعتبار و قابل نقض است
رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ (با اصلاحات بعدی) با رویکردی حمایتی، تربیتی و متناسب با سن و شخصیت متهم تنظیم شده است. این قانون در مواد ۳۰۴ تا ۳۱۵ به طور خاص به دادرسی اطفال و نوجوانان پرداخته است. در ادامه، مهمترین اصول و مقررات مربوطه را به ترتیب شرح میدهم:
۱. مرجع صالح: دادگاه اطفال و نوجوانان
ماده ۳۰۴ ق.آ.د.ک:
رسیدگی به کلیه جرایم افراد زیر ۱۸ سال تمام شمسی (در زمان ارتکاب جرم) در دادگاه اطفال و نوجوانان انجام میشود، مگر در مواردی که قانون مرجع دیگری را تعیین کرده باشد (مانند جرایم امنیتی یا سیاسی که رسیدگی آن در دادگاه انقلاب انجام میشود).
۲. ویژگیهای دادگاه اطفال و نوجوانان
غیرعلنی بودن جلسه رسیدگی
بر اساس ماده ۳۱۱ ق.آ.د.ک، جلسات دادگاه اطفال و نوجوانان غیرعلنی برگزار میشود و تنها اشخاص خاصی مانند ولی، سرپرست، وکیل، مددکار اجتماعی، روانشناس میتوانند حضور داشته باشند.
قاضی ویژه و آموزشدیده
طبق ماده ۳۰۴، قاضی این دادگاه باید دارای آشنایی کافی با روانشناسی کودک و نوجوان باشد.
در صورت نیاز، قاضی مشاور زن نیز به فرایند رسیدگی اضافه میشود.
۳.الزام به داشتن وکیل
ماده ۳۴۷ ق.آ.د.ک:
در جرایم مهم، حضور وکیل برای نوجوانان الزامی است و در صورت نداشتن وکیل، دادگاه وکیل تسخیری تعیین میکند.
این ماده بهطور خاص برای رسیدگی منصفانه در تمام مراحل دادرسی اطفال تأکید دارد.
۴. تحقیقات مقدماتی متناسب با سن
تحقیقات باید با زبان ساده، بدون ترساندن یا فشار روحی انجام شود. طبق ماده ۲۸۵ ق.آ.د.ک، برای افراد زیر ۱۸ سال، حضور مددکار اجتماعی و بررسی وضعیت خانوادگی، تحصیلی و روانی لازم است.
۵. پرهیز از بازداشت غیرضروری
ماده ۲۸۴ ق.آ.د.ک :
در مرحله تحقیقات مقدماتی، قرارهای تأمین سالب آزادی فقط در صورت ضرورت و بهعنوان آخرین راهکار صادر میشوند. در صورت لزوم بازداشت، متهم باید در کانون اصلاح و تربیت نگهداری شود، نه زندان.
۶. بررسی شخصیت متهم
ماده ۲۸۶ ق.آ.د.ک :
قبل از صدور حکم، دادگاه باید شخصیت طفل یا نوجوان را از جنبههای خانوادگی، روانی، تحصیلی و اجتماعی بررسی کند. این بررسی با همکاری مددکار اجتماعی و روانشناس انجام میشود و نقش مهمی در تعیین نوع اقدام قضایی دارد.
۷. انواع تصمیمات دادگاه
بر اساس ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی، دادگاه میتواند به جای مجازات، اقدامات تربیتی و اصلاحی را نسبت به اطفال زیر ۱۵ سال اعمال کند و در مورد نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال، مجازاتهای خفیفتر و متناسب اعمال نماید.
۸. اجرای حکم و نظارت پس از آن
پس از صدور حکم، مددکار اجتماعی یا نهادهای حمایتی (مثل بهزیستی) بر اجرای اقدامات تربیتی یا نگهداری در کانون اصلاح و تربیت نظارت دارند. هدف، بازگشت نوجوان به جامعه بردون برچسب بزهکاری است.