مرور زمان یکی از نهادهای حقوقی است که در قوانین بسیاری از کشورها، ازجمله ایران، جایگاه ویژهای دارد. جهت دریافت مشاوره حقوقی رایگان با شماره ۰۹۱۲۸۳۹۴۴۸۳ تماس حاصل فرمائید.
مرور زمان در حقوق کیفری و مدنی ایران
مقدمه
این نهاد بهعنوان ابزاری برای ایجاد ثبات حقوقی، جلوگیری از اطاله دادرسی و احترام به اصل رسیدگی در زمان معقول، در قوانین کیفری و مدنی پیشبینی شده است. به این معناست که پس از گذشت مدت مشخصی از وقوع جرم یا ایجاد حق، امکان تعقیب کیفری یا طرح دعوی حقوقی از بین میرود. در این مقاله، مرور زمان را از جنبههای مختلف بررسی میکنیم و به قوانین مربوطه در ایران اشاره خواهیم کرد.
تعریف
به معنای سپری شدن مدت مشخصی است که پس از آن، دیگر امکان تعقیب کیفری، شکایت یا اجرای حکم وجود ندارد. در واقع، پس از گذشت این مدت، رسیدگی به موضوع از سوی مراجع قانونی امکانپذیر نخواهد بود. این نهاد بیشتر در حقوق کیفری و مدنی مطرح است و بسته به نوع جرم یا دعوی، مدتزمان مشخصی برای آن در نظر گرفته میشود.
ماده ۱۰۵
در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را موقوف میکند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:
الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال
ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال
پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال
ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال
ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال.
تبصره ۱- اقدام تعقیبی یا تحقیقی، اقدامی است که مقامات قضایی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضار، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان، تحقیقات یا معاینه محلی و نیابت قضایی انجام میدهند.
تبصره ۲- در مورد صدور قرار اناطه، تعقیب از تاریخ قطعیت رای مرجعی که رسیدگی کیفری منوط به صدور آن است، شروع میشود.
انواع مرور زمان در مراحل مختلف رسیدگی کیفری
در حقوق کیفری ایران،به سه دسته تقسیم میشود:
شکایت
در برخی جرایم، اگر شاکی خصوصی ظرف مدت معینی از وقوع جرم شکایت نکند، دیگر امکان شکایت نخواهد داشت.
این نوع مرور زمان بیشتر در جرایم قابل گذشت مطرح است.
ماده ۱۰۶
در جرائم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط میشود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه میشود. هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرفنظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.
تبصره- غیر از مواردی که شاکی تحت سلطه متهم بوده، در صورتی به شکایت وی یا ورثه او رسیدگی میشود که جرم موضوع شکایت طبق ماده (۱۰۵) این قانون مشمول نشده باشد
در جرائم قابل گذشت، اگر شاکی خصوصی در مدت مشخصی اقدام به شکایت نکند، حق او برای تعقیب متهم از بین میرود. مطابق ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی، مدت مرور زمان در این جرائم یک سال از تاریخ اطلاع شاکی از وقوع جرم است.
مثال برای مرور زمان (شکایت)در جرم قابل گذشت
مثال ۱: توهین ساده (ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی – جرم قابل گذشت)
فرض کنید فردی در فروردین ۱۴۰۲ در یک مشاجره به دیگری توهین کند. اگر فرد توهینشده از این موضوع مطلع باشد اما تا فروردین ۱۴۰۳ شکایت نکند، حق او برای شکایت از بین میرود و دیگر نمیتواند تعقیب کیفری را آغاز کند.
مثال ۲: ضرب و جرح عمدی ساده (ماده ۵۶۷ قانون مجازات اسلامی – جرم قابل گذشت)
اگر شخصی در اردیبهشت ۱۴۰۲ در یک نزاع خیابانی، به دیگری صدمه جزئی وارد کند (بدون شکستگی یا جراحت جدی)، این جرم قابل گذشت است. اگر فرد مضروب تا اردیبهشت ۱۴۰۳ اقدام به شکایت نکند، دیگر نمیتواند متهم را تعقیب کند.
ADL724.COM
DAD724.COM
VAKIL724.COM
نکات مهم:
اگر شاکی در مدت یک سال از حق خود استفاده نکند، دیگر امکان شکایت کیفری ندارد.
اگر متهم در این مدت فرار کند یا به نحوی از دسترس خارج شود، از زمانی آغاز میشود که شاکی از حضور او مطلع شود.
تعقیب
اگر پس از وقوع جرم، مقام قضایی تا مدت معینی اقدامی برای تعقیب مرتکب نکند، دیگر امکان تعقیب او وجود نخواهد داشت.
ماده ۱۰۵
در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را موقوف میکند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:
الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال
ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال
پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال
ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال
ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال.
تبصره ۱- اقدام تعقیبی یا تحقیقی، اقدامی است که مقامات قضایی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضار، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان، تحقیقات یا معاینه محلی و نیابت قضایی انجام میدهند.
مثال ۱: جرم کلاهبرداری
۴ فرض کنید فردی در سال ۱۳۹۵ مرتکب کلاهبرداری شده است. چون این جرم طبق ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، جزو تعزیرات درجه ۴ محسوب میشود، طبق ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی، مدت مرور زمان تعقیب آن ۱۰ سال است.
اگر تا سال ۱۴۰۵ هیچ اقدام قضایی علیه او انجام نشود، دیگر نمیتوان او را تعقیب کرد
تفاوت مرور زمان تعقیب با مرور زمان شکایت
مرور زمان تعقیب شما تمامی جرائم هست
مرور زمان شکایت صرفا در خصوص جرائم قابل گذشت.
فلسفه امر هم پذیرفته شدن اصل ابتکارِ عمل شاکی در جرائم قابل گذشت هست. بر خلاف شکایت و گذشت اساسا تعقیب جرم، وابسته به شاکی نیست تا مرور زمان تعقیب مقید به جرائم غیر قابل گذشت باشد
مرور زمان اجرای حکم
پس از صدور حکم قطعی، اگر در مدت مشخصی اجرا نشود، دیگر امکان اجرای آن وجود نخواهد داشت.
هدف از این نوع مرور زمان، جلوگیری از اجرای مجازات پس از گذشت مدت طولانی از صدور حکم است.
ماده ۱۰۷
مرور زمان، اجرای احکام قطعی تعزیری را موقوف میکند و مدت آن از تاریخ قطعیت حکم به قرار زیر است:
الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای بیست سال
ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای پانزده سال
پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای ده سال
ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای هفت سال
ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای پنج سال
تبصره ۱- اگر اجرای تمام یا بقیه مجازات موکول به گذشتن مدت یا رفع مانعی باشد، مرور زمان از تاریخ انقضای آن مدت یا رفع مانع محاسبه میشود.
تبصره ۲- مرور زمان اجرای احکام دادگاههای خارج از کشور درباره اتباع ایرانی در حدود مقررات و موافقتنامه های قانونی، مشمول مقررات این ماده است
مرور زمان اجرای حکم در قانون مجازات اسلامی
مطابق ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی، اگر از زمان قطعیت حکم تا مدت مشخصی حکم اجرا نشود، اجرای مجازات متوقف میشود. این مدت بر اساس شدت مجازات متفاوت است.
مثالهای مرور زمان اجرای حکم
مثال ۱: حبس تعزیری ۵ ساله (جرم تعزیر درجه ۴)
فرض کنید فردی در سال ۱۳۹۵ به ۵ سال حبس تعزیری محکوم شده است. اگر تا ۱۰ سال پس از قطعیت حکم (یعنی تا ۱۴۰۵) حکم اجرا نشود، دیگر امکان اجرای آن وجود ندارد و متهم از مجازات معاف میشود.
مثال ۲: حبس تعزیری ۶ ماهه (جرم تعزیر درجه ۶)
فردی در سال ۱۳۹۸ به ۶ ماه حبس تعزیری محکوم شده است. چون این مجازات در درجه ۶ قرار دارد، مطابق ماده ۱۰۷، مرور زمان اجرای آن ۵ سال است. اگر تا ۱۴۰۳ حکم اجرا نشود، دیگر قابل اجرا نخواهد بود.
مثال ۳: جزای نقدی ۱۰ میلیون تومانی (تعزیر درجه ۷)
فردی در سال ۱۳۹۷ به پرداخت ۱۰ میلیون تومان جزای نقدی محکوم شده است. چون این مجازات در درجه ۷ است، مرور زمان آن ۳ سال خواهد بود. اگر تا ۱۴۰۰ اجرا نشود، دیگر امکان مطالبه این جزا از فرد وجود ندارد.
نکات مهم:
مرور زمان شامل حدود، قصاص و دیات نمیشود و فقط در مجازاتهای تعزیری اعمال میشود.
فرار محکومعلیه یا مخفی شدن او باعث توقف مرور زمان شده و تا زمانی که دوباره در دسترس قرار گیرد، مرور زمان محاسبه نمیشود.
اگر در مدت مرور زمان، اقدامی برای اجرای حکم انجام شود (مثل صدور دستور جلب)، مرور زمان قطع شده و از ابتدا محاسبه میشود.
مرور زمان در شکایت کیفری
در جرایم قابل گذشت، شاکی خصوصی نقش تعیینکنندهای دارد و اگر در مدت مشخصی شکایت نکند، حق شکایت از بین میرود. اما در جرایم غیرقابل گذشت، مقام قضایی میتواند حتی بدون شکایت خصوصی اقدام به تعقیب کند.
ماده ۱۰۶
در جرائم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط میشود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه میشود. هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرفنظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.
تبصره- غیر از مواردی که شاکی تحت سلطه متهم بوده، در صورتی به شکایت وی یا ورثه او رسیدگی میشود که جرم موضوع شکایت طبق ماده (۱۰۵) این قانون مشمول مرور زمان نشده باشد.
مرور زمان در دعاوی حقوقی
در حقوق ایران، برخی دعاوی مدنی نیز مشمول مرور زمان میشوند، اما در حال حاضر، مرور زمان در دعاوی مالی چندان مورد توجه نیست. با اینحال، در برخی دعاوی مانند دعاوی مربوط به اسناد تجاری (چک و سفته) مرور زمان مواعدی جهت اقدام پیشبینی شده است. که با گذشت این مواعد ذی نفع از امتیازاتی که قانون گذار برای وی متصور شده محروم می ماند
مرور زمان در دعاوی ملکی
در دعاوی ملکی، مرور زمان در مواردی همچون الزام به تنظیم سند رسمی، دعوی خلع ید و تصرف عدوانی مطرح میشود. بهطور کلی، در حقوق ایران مرور زمان تأثیر زیادی بر حقوق مالکیت ندارد، اما در برخی شرایط مانند تصرف عدوانی طولانیمدت، مرور زمان ممکن است در تعیین حقوق متصرف مؤثر باشد.
مرور زمان در تصرف عدوانی
اولاً – بزه تصرف عدوانی مطابق رای وحدت رویه شماره ۶۵۹ مورخ ۸۱/۳/۷ هیات عمومی دیوان عالی کشور، جرم مستمر محسوب میگردد؛ بنابراین مادام که این تصرف ادامه دارد، مشمول مرور زمان تعقیب موضوع ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ نمیشود.
ثانیاً – سقوط حق شکایت کیفری مذکور در ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، منصرف به جرایم آنی است، نه جرایم مستمر؛ بنابراین، در جرایمی نظیر تصرف عدوانی، مادام که مرتکب در حال ارتکاب عنصر مادی جرم است، حق تعقیب کیفری برای شاکی و متضرر از جرم، کماکان باقی است و مشمول مرور زمان تعقیب شکایت به استناد ماده مرقوم در فوق نیز نمیگردد.
مرور زمان در جرم تغییر غیر مجاز کاربری اراضی
ج) رأی وحدت رویه شماره ۸۲۲ ـ۳۱ /۳ /۱۴۰۱هیأت عمومی دیوان عالی کشور
با توجه به عبارات به کار رفته در ماده ۱۰ (اصلاحی ۱ /۸ /۱۳۸۵) قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها مصوب ۱۳۷۴، «ایجاد بنا»، «برداشتن یا افزایش شن و ماسه» و «سایر اقداماتی که بنا به تشخیص وزارت جهاد کشاورزی تغییر کاربری محسوب می گردد»، رکن مادی بزه تغییر غیرمجاز کاربری اراضی موضوع ماده ۳ این قانون را تشکیل میدهد و با ارتکاب هر یک از این اقدامات، بزه یادشده واقع میشود و با عنایت به اینکه تداوم آثار و نتایج جرم، به معنای استمرار ارتکاب رکن مادی آن نیست، بنابراین، بزه مذکور از جرایم مستمر به شمار نمیآید و از تاریخ وقوع، مشمول مقررات عام مرور زمان تعقیب در جرایم تعزیری موضوع ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ میشود. بنا به مراتب، رأی شعبه هشتم دادگاه تجدیدنظر استان البرز که با این نظر انطباق دارد، به اکثریت آراء صحیح و قانونی است. این رأی طبق ماده ۴۷۱ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ با اصلاحات و الحاقات بعدی، در موارد مشابه برای شعب دیوان عالی کشور، دادگاهها و سایر مراجع، اعم از قضایی و غیر آن لازم الاتباع است.
مرور زمان در مورد جرم فروش مال غیر
دو حالت متصوره
.۱-فروش مال غیر کمتر از یک میلیارد ریال که قابل گذشت است. مرور زمان شکایت آن یکسال از تاریخ اطلاع و مرور زمان تعقیبش ۷ سال از تاریخ وقوع است.
۲- انتقال مال غیر بیش از یک میلیارد که غیرقابل گذشت و نتیجتا فاقد مرور زمان شکایت است ولی مرور زمان تعقیب آن ۱۰ سال از تاریخ وقوع جرم است.
هیأت عمومی دیوان عالی کشور
قانون مجازات اسلامی
طبق قانون مجازات اسلامی، مرور زمان شامل برخی جرایم تعزیری میشود، اما جرایم حدود، قصاص و دیات مشمول مرور زمان نیستند. مدت مرور زمان بسته به نوع جرم و میزان مجازات تعیین شده، متفاوت است.
قانون آیین دادرسی کیفری
در قانون آیین دادرسی کیفری، مرور زمان بهعنوان یکی از جهات موقوفی تعقیب و اجرای حکم در نظر گرفته شده است. این قانون تأکید دارد که در صورت گذشت مدت قانونی، تعقیب یا اجرای حکم متوقف میشود، مگر در جرایم مستثنا شده.
در جرایم قابل گذشت و غیرقابل گذشت
جرایم قابل گذشت: معمولاً شامل جرایمی هستند که جنبه خصوصی دارند، مانند توهین، ضرب و جرح ساده، افترا و … در این جرایم، مرور زمان نسبت به شکایت، تعقیب و اجرای حکم مطرح است.
جرایم غیرقابل گذشت: شامل جرایمی است که جنبه عمومی دارند و مقام قضایی بدون نیاز به شکایت خصوصی، آنها را پیگیری میکند. در این جرایم محدودتر است و برخی از آنها مانند قتل عمد، فساد اقتصادی کلان و … مشمول مرور زمان نمیشوند.
جرایمی که مشمول نمیشوند
ماده ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی
جرائم ذیل مشمول مرور زمان تعقیب، صدور حکم و اجرای مجازات نمیشوند:
الف- جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور
ب- جرائم اقتصادی شامل کلاهبرداری و جرائم موضوع تبصره ماده(۳۶) این قانون با رعایت مبلغ مقرر در آن ماده
پ- جرائم موضوع قانون مبارزه با مواد مخدر
برخی جرایم به دلیل اهمیت بالای آنها، مشمول مرور زمان نیستند، از جمله:
جرایم حدی مانند سرقت حدی، زنا و محاربه
جرایم اقتصادی کلان
جرایم علیه امنیت ملی و بینالمللی
ADL724.COM
DAD724.COM
VAKIL724.COM
تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری
قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، برخی مجازاتهای تعزیری را کاهش داده و این امر بهطور غیرمستقیم بر مرور زمان نیز تأثیرگذار بوده است. با کاهش درجات مجازات، مدت مرور زمان نیز برای برخی جرایم تغییر یافته است.
در نظام حقوقی ایران یکی از ابزارهای مهم برای ایجاد تعادل میان حقوق متهم، شاکی و جامعه است. این نهاد با توجه به نوع جرم، میزان مجازات و شرایط قانونی، به شکلهای مختلف اعمال میشود. درحالیکه برخی جرایم به دلیل اهمیتشان از مستثنا شدهاند، بسیاری از جرایم تعزیری مشمول آن هستند. آگاهی از قواعد برای طرفین دعاوی کیفری و حقوقی اهمیت زیادی دارد و میتواند در تصمیمگیریهای قانونی مؤثر باشد.
م.مجمدزاده