زن وظایف خاصی در زندگی زناشویی دارد که این وظایف شامل تمکین عام و تمکین خاص است. مطابق قانون به محض ازدواج، میان زوجین وظایف و تکالیفی برقرار می‌شود که آنها باید نسبت به یکدیگر آن را انجام دهند.زن موظف به تمکین عام و خاص می باشد.تمکین عام به معنای حضور زن در خانه مشترک اطاعت کلی زن از شوهر در انجام امور زندگی مشترک است مثلا زن شرعا نمی‌تواند بدون اجازه همسرش از خانه خارج شود. ادامه تحصیل و کار کردن زن در خارج از منزل نیز نیاز به اذن شوهر دارد. تمکین خاص نیز به معنای اطاعت پذیری زن در مسائل جنسی و رابطه جنسی معقول با همسر خود است. چنانچه زوجه خارج از این موارد کاری در زندگی مشترک به درخواست زوج انجام دهد وظیفه شرعی و قانونی زوجه نبوده و مستحق پاداشی است که به آن اجرت المثل ایام زوجیت گفته می شود. اگر چه در عرف جامعه ایرانی زنان مشغول به رسیدگی به فرزندان و امور منزل می شوند. در این راستا زوجه می تواند از زوج (شوهر) مطالبه دستمزد این دست امور را که قانونا بر عهده او نیست مطالبه کند بعبارت دیگر اجرت‌المثل عبارت است از دستمزد متعارف کارهایی که زن در دوران زناشویی در خانه مشترک انجام داده و قصد نداشته که زحماتش را رایگان در اختیار شوهر قرار دهد درواقع زن فقط برای انجام اموری مانند اطاعت از همسر، حسن معاشرت با او، آراستگی ظاهری، اقامت در منزل همسر، کسب اجازه از او برای انجام هر امری و انجام وظایف زناشویی نسبت به همسرش الزام می گردد و برای انجام باقی مسائل که مربوط به زندگی مشترک آنهاست می تواند اجرت المثل مطالبه کند.
شرایط مطالبه اجرت المثل:
۱- کارهایی که شرعا وظیفه زوجه محسوب می شود اجرتی نخواهند داشت با این حال قانون مصادیق این کارها را ذکر نکرده، لذا قضات امکان این را دارند که با مراجعه به فتاوی فقهی مصادیق این کارها را احراز و اعمال نمایند بعنوان مثال تمکین زوجه از زوج و انجام وظایف زناشویی وظیفه ایست که شره بع عهده زوجه گذاشته است درمقابل به فتوای یکی از مراجع تقلید، زن می‌تواند به شوهر خود بگوید من در برابر تمام کارهایی که در خانه انجام می‌دهم، حتی شیری که به فرزند می‌دهم اجرت می خواهم.
۲- کارهایی ممکن است دارای اجرت باشند که در راستای اجرای دستورات شوهر انجام گرفته باشد. چرا که اگر زن، بدون هیچ دستوری از جانب شوهر اقدام به انجام کاری کند شواهد دال بر آن است که زوجه آن کارها را تبرعی و به رایگان انجام داده است و بنابراین نمی‌تواند حق‌الزحمه‌ای در قبال آنها از شوهر خود مطالبه کند.لذا اثبات این که زن، کاری را بنا به دستور شوهر انجام داده است، برعهده وی خواهد بود.
نکته حائز اهمیت در این خصوص آن است که منظور از دستور شوهر، فقط دستور صریح نیست بلکه اراده و خواست شوهر و حتی به تعبیری توقع شوهراز زن برای انجام کارها توسط خانم، در حکم دستور تلقی می‌شود.
۳-نکته دیگر آنکه زن باید آن کارها را با قصد عدم تبرع انجام دهد، یعنی قبل از اینکه اقدام به انجام این کارها کند، قصدش این باشد که در قبال آنها ازهمسر خود، حق‌الزحمه دریافت کند؛ لذا حتی اگر سه شرط گذشته نیز رعایت شده باشند، یعنی کار زن وظیفه شرعی وی نبوده باشد ، عرفا هم دارای اجرت باشد، به دستور شوهر هم انجام شده باشد، ولی در عین حال زن توقع اجرت را از شوهر خود نداشته است و مجانا آن کارها را انجام می‌داده، نمی‌تواند از شوهر درقبال انجام آن کارها مطالبه حق‌الزحمه کند.
باید توجه داشت به صورت قاعده کلی و خارج از روابط زوجین، اثبات اینکه کسی برای دیگری رایگان کار می‌کند بر عهده مدعی کار تبرعی است و او باید ثابت کند طرف مقابل رایگان برای وی کار می‌کرده است بعلارت دیگر اصل بر عدم تبرع است ؛ اما به عقیده عده‌ای، از آنجایی که در روابط زوجین، غالباً در خانواده‌های ایرانی، زن به تبعیت از اصول کلی اخلاقی، بصورت تبرعی و رایگان کارهای منزل را انجام می‌دهد، اماره‌ای به سود شوهر مبنی بر قصد رایگان انجام دادن کارها توسط زن بوجود می آید لذا این زن است که باید ثابت کند که آن کارها را رایگان انجام نمی‌داده است.
برخی دیگر نیز به استناد مفهوم ماده ۲۶۵ قانون مدنی و نیز مفهوم ماده ۳۰ قانون حمایت خانواده، موضوع اثبات انجام تبرعی امور توسط زوجه را به عهده زوج می‌دانند.
نکاتی درمورد مطالبه اجرت المثل:
۱ -مطالبه اجرت‌المثل منحصر به مورد طلاق نیست و زن در هر زمان می‌تواند آن را مطالبه کند. در مورد طلاق نیز زن حق مطالبه اجرت‌المثل دارد، حتی اگر طلاق به درخواست او یا ناشی از ترک وظایف همسری زن باشد. در واقع مطالبه اجرت‌المثل یک حق مستقل و منطبق با قاعده استیفای از عمل غیر بوده که در ماده ۳۳۶ قانون مدنی پیش‌بینی شده است درواقع مطالبه اجرت‌المثل کارهای انجام‌گرفته توسط زوجه در منزل، مشروط به طلاق و جدایی او از زوج نیست؛ بلکه همانند مهریه، مطالبه اجرت‌المثل زوجه در صورت ادامه رابطه زوجیت نیز ممکن است.
۲- اگر زن در دادرسی طلاق اجرت‌المثل کارها و دیگر حقوق خود را مطالبه نکرده باشد، می‌تواند آن را بعد از طلاق از دادگاه خانواده مطالبه کند. بدیهی است با طلاق حقوق مالی مسلم زن از میان نخواهد رفت، مگر اینکه زن از آن صرف نظر کرده باشد.
۳- برخلاف آنچه درمورد نفقه در قانون حمایت خانواده مقرر شده در خصوص اجرت المثل باید بگوییم که اجرت المثل به زن ناشزه نیز تعلق می گیرد، در رویه نیز برای مطالبه اجرت المثل حتی اگر زنی ناشزه باشد و مرد حکم الزام به تمکین او را داشته باشد اجرت المثل به زن تعلق خواهد گرفت.
۴- قانونگذار در خصوص اجرت المثل ایام زوجیت در ازدواج موقت سکوت کرده .علت این سکوت می تواند ناشی از فلسفه ازدواج موقت باشد چرا که عموما در ازدواج موقت افراد به دنبال تشکیل خانواده و انجام وظایفی که منتهی به استحکام خانواده می شود، نیستند اما به نظر می رسد که اگر شرایط در ازدواج موقت نیز همانند ازدواج دائم باشد و زن در منزل مشترک زندگی کند و اموری مانند کار در منزل، آشپزی، رسیدگی به فرزندان را انجام می دهد و شرایط پیش گفته در خصوص دریافت اجرت المثل نیز وجود داشته باشد، زن می تواند تقاضای اجرت المثل کند.
۵- هیچ منعی برای مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت بعد از فوت مرد وجود ندارد و این امر مختص زمان حیات زوج نیست لذا چنانچه اثبات شود امور منزل را به صورت مجانی انجام داده و انجام این امورشرعا بر عهده او نبوده و این امور را به دستور زوج انجام داده ، زوجه می تواند اجرت المثل ایام زوجیت را به طرفیت وراث جهت وصوال از ترکه متوفی مطالبه نماید.
۶- جهت تعیین اجرت المثل به وضعیت خانوادگی زن، شغل پدر، محل زندگی و میزان تحصیلات زن توجه می شود،بدین منظور قاضی نظر کارشناس رسمی دادگستری را جهت تعیین اجرت المثل زوجه با توجه به موارد فوق جویا می شود. معمولا اگر زن شاغل باشد اجرت المثل کمتری تعیین می شود چرا که معمولا این زنان وقت کمتری برای انجام کارهای منزل صرف می کنند. و نیز اگر تعداد فرزندان بیشتر باشد یا زن فرزند شیرخوری داشته باشد، اجت المثل بیشتری دریافت می کند.
.
مواد قانونی مرتبط با اجرت المثل:
مطابق ماده ۳۳۶ قانون مدنی: “هرگاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفا برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتا مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت خود خواهد بودمگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است”
برابر تبصره الحاقی این ماده”چنانچه زوجه کارهایی را که شرعا به عهده وی نبوده و عرفا برای آن کار اجرت المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود دادگاه اجرت المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می دهد
همچنین طبق ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ : ” دادگاه ضمن رای خود با توجه به شروط ضمن عقد و مستندات سند ازدواج، تکلیف جهیزیه، مهریه و نفقه زوجه، اطفال و حمل را معین و همچنین اجرت المثل طرفین مطابق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی تعیین و……..درهرحال هرگاه زن بدون دریافت حقوق مذکور به ثبت طلاق رضایت دهد، می تواند پس از ثبت طلاق برای دریافت این حقوق از طریق اجرای احکام دادگستری مطابق مقررات مربوط اقدام کند.
دعاوی مربوط به مفارقت زوجین در دادگاه خانواده غالبا با سه عنوان مهم ۱- طلاق توافقی ۲- طلاق به درخواست زوج ۳- طلاق به درخواست زوجه ۴-فسخ نکاح توسط وکیل خانواده طرح میگردد ….